Światłocień

Pewnego wieczoru przy piwku naszła mnie ze szwagrem wena na rozmowę o naturze człowieka. Taki luźny temat przy procentach :) Każde z nas obstawiało inaczej…ja, że człowiek jest z natury dobry, szwagier przeciwnie.

Trudno oczywiście jednoznacznie wypowiedzieć się w tym temacie, nie mówiąc już o tym, że można by o nim napisać parę tomów, a ja porywam się jedynie na krótki post. Sprawa nie jest w pełni rozstrzygnięta do dziś, choć przeprowadzono wiele badań…psychologicznych, społecznych, antropologicznych, ewolucyjnych, neurobiologicznych itd. Temat mnie ciekawi, więc wciąż sięgam po nowe pozycje w tym obszarze.

Człowiek przesiąknięty codziennymi wiadomościami o wojnach, zabójstwach, gwałtach i ogłupiającymi niekiedy programami typu zdrady, policyjne zagadki itp., może mieć wrażenie, że istota ludzka to jednak twór z natury zły…że zło czynić jest mu dużo łatwiej. Abstrahuję już oczywiście od samych definicji zła i dobra. Każdy chyba mniej więcej czuje i wie, jakie działanie której granicy jest bliższe (na pewnym poziomie ogólności dotyczy to każdej kultury). Pojęcia takie pozostają w ścisłym związku z moralnością, która z kolei nie istnieje poza społeczeństwem, grupą, wspólnotą. To twór, który wyewoluował, bo żyjemy w stadzie, bo przetrwaliśmy dzięki łączeniu się w grupy.

Moralność nie jest absolutnie wytworem naszych genów; nie ma genu moralności. Ona jest tworem kulturowym odnoszącym się jedynie do ludzi (choć istnieją częściowe podstawy ku temu, by sądzić, że moralność może także w pewnym sensie i stopniu odnosić się do działań naszych najbliższych krewnych, czyli małp człekokształtnych – to jednak kolejny szeroki temat związany między innymi z teorią umysłu). Normy moralne są rezultatem zinternalizowanych interakcji z innymi ludźmi, a elementami budulcowymi moralności są empatia i wzajemność.

Skupię się zatem ogólnikowo i skrótowo na tym, co może świadczyć o tym, że człowiek jest z natury dobry. Dotknę tylko tej części, bo do niej jest mi chyba i mimo wszystko nieco bliżej. Część punktów będzie dość intuicyjna, część poparta mniej lub bardziej przekonywującymi danymi z najróżniejszych badań.

1)    Z filozoficznego punktu widzenia, człowiek jest istotą, którego bardziej pociąga dramat, który ‘tęskni’ za dramatem. Jak twierdzi Erich Fromm „ludzi spragnionych dramatu przyciąga możliwość pierwotnej konfrontacji z życiem i śmiercią, przełamującej schematy codziennego doświadczenia” (cytat z „Rewolucja nadziei”). Dramat przyciąga, pobudza, niepokoi, natomiast dobro, szlachetność jawi się raczej, jako coś bardziej naturalnego, normalnego i zdrowego;

2)    Badania nad półrocznymi dziećmi dowiodły, że potrafią one rozpoznać dobre i złe działania, że obdarzają sympatią jedynie pozytywnych bohaterów;

3)    Ewolucjoniści twierdzą, że altruistyczne zachowania pomagały nam przetrwać. Impuls, by pomagać innym zwiększał szanse naszego przetrwania. Znanych jest mnóstwo przypadków, kiedy pomagamy wcale nie oczekując wzajemności. Takie obserwacje zatwierdzono nawet u małp człekokształtnych. Oczywiście 100% pewności nie ma, ale długoletnie obserwacje oraz sytuacje, w jakich odbywały się tego typu akty, z dużym prawdopodobieństwem wskazują na to, że nawet małpy człekokształtne zdolne są do działań altruistycznych (np. małpa, która pomaga ptakowi odlecieć).

4)    Badania neurobiologiczne wskazują, że altruizm odznacza się tak samo instynktownym charakterem jak agresja, strach, czy pożądanie. Aktywny jest ten sam obszar w mózgu;

5)    Badania wskazują również, że zachowania bezinteresowne (choć oczywiście ciężko stwierdzić, że takowe istnieją w 100% - na ogół minimalną nagrodą za takie „bezinteresowne” działanie jest nasze lepsze samopoczucie) uaktywniają w mózgu ośrodek nagrody (ten sam, który uaktywnia się kiedy otrzymujemy wypłatę, zjemy coś smacznego). Neuronalne centra przyjemności reagują także, kiedy obserwujemy, czy współodczuwamy przyjemność, która dotyczy innych osób;

6)    Obserwacje skurczy mięśni twarzy wskazują na to, iż empatia jest niewolicjonalnym, rutynowym procesem. Obserwowanie czyjegoś obrzydzenia, czy bólu bardzo przypomina odczuwanie tych emocji przez nas samych;

Oczywiście „dowodów” na dobrą naturę człowieka znajdzie się jeszcze minimum kilka, a naturalny instynkt rywalizacji, czy skupienie się na własnym dobru wcale jej jeszcze nie przekreśla. Myślę jednak, że warto tematem zająć się jeszcze szerzej – czyli zastanowić się nad ewolucją moralności, nad kondycją psychiczną i emocjonalną współczesnego człowieka. 

Czasem można bowiem odnieść silne wrażenie, że doświadczamy pewnego regresu, że zatracamy ową naturalną, dobrą naturę, odcinamy korzenie….że nieumiejętne wykorzystanie naszego umysłu, naszych zdolności do wyobraźni, abstrakcji, rozumowania sprawia, że zubożamy nasze naturalne umiejętności (np. umiejętność życia w zgodzie z naturą, umiejętność harmonijnego funkcjonowania w grupie, umiejętność do efektywnego działania w oparciu o zrównoważenie intuicji, emocji i instynktów z rozumem, intelektem itp. itd.). Nasza kondycja psychiczna staje się coraz bardziej narcystyczna, egocentryczna, zwyczajnie niezdrowa. Kultura, nieodpowiednie wychowanie tworzą wiele różnego rodzaju patologii, czy odchyleń od ogólnie przyjętej normy (myślę, że jesteśmy w stanie określić jaki zbiór zachowań człowieka, jaka jego postawa wobec życia mieści się w ramach ‘zdrowego’ – tutaj znów odeślę zainteresowanych do Ericha Fromma „Patologia normalności”, „Rewolucja nadziei”). Indywidualizacja i coraz częstsze odrywanie się od bliskiego funkcjonowania w grupie, choćby najmniejszej, jaką jest rodzina, może prowadzić do różnego rodzaju zubożeń. Kiedy nie potrafimy zachować równowagi pomiędzy rozumem, a emocjami, kiedy nasze działania pozbawione są wyobraźni, albo perspektywicznego myślenia lub kiedy nie potrafimy kontrolować swoich emocji zaczynają się dziać niepokojące rzeczy. Nie wiem, dokąd zmierzamy, ale mam poczucie, że zbyt często i zbyt łatwo przychodzi nam urywanie wszelakich więzi – czy to więzi z naturą, czy więzi rodzinnych, przyjacielskich. Pewnie jeszcze do tematu kiedyś powrócę…

/przy okazji polecam lektury: „Nowa historia ewolucji człowieka” Robin Dunbar, „Rewolucja nadziei” Erich Fromm, „Małpy i filozofowie”Frans de Waal/